Ngaa 'Awkward' Pamatian ang Hiligaynon sang Taga-Iloilo diri sa South Cotabato? Una nga Bahin (Part 1)

Nakapamangkot ka man bala ngaa daw lain magwakal ang taga-Iloilo ukon mga naggikan sa West Visayas sang sa aton nga taga-South Cotabato?

Hiligaynon, masami ang ginatuhoy nga Ilonggo, isa ka Austronesian nga pulong nga ginasambit sa Kabisay-an Nakatundan kag Mindanao Nabagatnan.

Kadam-an sang nagagamit sang Hiligaynon yara sa puod sang Iloilo, Negros Occidental kag Capiz, apang ginasambit man ini sa iban pa nga mga puod subong sang Antique, Aklan, Guimaras, kag madamu nga bahin sang Mindanaw subong sang Cotabato Nabagatnan, Cotabato Naaminhan, Sultan Kudarat kag iban pa nga bahin sang rehiyon SOCCSKSARGEN.

HILIGAYNON VERSUS ILONGGO

Tubtob subong madamu sa gihapon ang nagakasala sa kinalain sang Hiligaynon kag Ilonggo. Suno sa iban ang Hiligaynon isa ka DIYALEKTO kag ang Ilonggo amo PULONG ukon LANGUAGE sang tawo. Masami amo ina ang kasayuran nga nahibaluan sang mga pumuluyo diri sa South Cotabato, gani nakasahu na ang kabug-usan sa nasambit nga panawag. 

Kon nagaduhaduha ka sa buot silingon sang dialect kag language, amo ini ang kinalain: suno kay Henry Sweet, ang Language ukon Pulong amo ang ekspresyon sang mga ideya paagi sang speech-sounds kag gintingob nga mga tinaga nga mangin dinalan (sentence). Ang mga tinaga gintingob agod mangin dinalan kag parapo (paragraph) nga nalakipan sang teknikal nga aspekto subong sang lantipulong (grammar) kag matalunsay nga paggamit. Sanglit, ang dialect ukon diyalekto amo ang baryasyon sang nasambit nga pulong, ukon partikular nga porma sang pulong nga makit-an lamang sa isa ka rehiyon kag/ukon lugar. Halimbawa: SOX Tagalog, ang ma- nga unapik (unlapi) para sa maganda, ginbuslan sang ka-, busa mangin kaganda. (Si Gerald Galindez gikan sa Tacurong ang isa sa mga prominente nga manunolat sang Rehiyon Dose nga nagasulong sa paggamit sang SOX Tagalog).

Ang kinalain sang Ilonggo kag Hiligaynon, amo ini: ang Ilonggo amo ang ethnolinguistic group ukon mga katawhan nga tumandok  ukon mga katawhan nga nabaid sa pagsinalayo nga Ilonggo, ukon tawo nga nagagamit sang Hiligaynon. Sanglit ang Hiligaynon amo ang pulong ukon language nga ginasambit sang mga Ilonggo ukon sang mga katawhan nga nakahangop sini nga pulong kag makahibalo sing may katalunsay sa paggamit sini. 

PAGSAMAY SANG MGA PULONG SA HILIGAYNON SANG SOUTH COTABATO

Indi likom diri sa Cotabato Nabagatnan nga ang pulong Hiligaynon nasamuan na sang nagkalainlain nga mga pulong subong sang Blaan, Tboli, Iloko, Sebwano, kag iban pa, nga sa matuod nagapakita man kon ano kasanyog kag maduagon ang nabaid nga kultura sa nasambit nga probinsya. Luwas dira, yara man ang mga pulong nga naggikan sa tabok sang dagat nga niyan ginasayuhan na sang tumandok nga mga Pilipinhon.

Bangod nasamayan na sang nanuhaytuhay nga mga pulong, indi malikawan sanglit malimtan ang husto kag tul-id nga tinaga nga dapat gamiton. Subong abi sang, hasta nga may yara man katumbas nga tubtob; "iwasan mo na na," may katumbas man kita nga likawan; "ingat ka para layu sa kapahamakan," nga may katumbas man kita nga halong para sa ingat kag katalagman, ital-ital, desgrasya, para sa kapahamakan.

Bag-o pa man nagdungka sa mga pantalan sang Mindanaw ang mga nahauna nga manogluntad, bitbit na nila ang Hiligaynon gikan sa Panay. Gani, kon sayuron sang mga taga-Mindanao partikular ang SOX, mas 'madalom' ang Hiligaynon sang mga taga-Visayas. Daw tigulang kuno ako pamatian kon nagahiligaynon ako suno sa akon mga kaabyanan. Apang talaksan bala ang pulong agod magpamatbat sa edad kag plastada sang tawo?

Ang iloy sang akon iloy, naghalin sa Sara, iloilo, kag ang iya katungod naghalin sa Negros Occidental, gani kon makabati ako sang mga indi pamilyar nga mga tinaga para sa iban, sa akon daw sa normal na lang. Kon sa matuod, wala ako nagatuo nga may madalom nga tinaga. Ang kabangdanan nga makahambal kita subong sina bangod wala na nagamit ukon nagsilbi na lamang indi nga dugho sa aton dalunggan, nangin archaic. Subong abi sang, "diin ikaw magpadulong, magpadaplin ka basi kon ma-side swipe ikaw sang salakyan dira sa ginsang-an." Akuon ta man, wala na naton mabatian ang tinaga nga padaplin para sa pahigad kag ginsang-an para sa kanto, ina bangod nakalimtan na naton nga gamiton, kag mahimo nga rason, nahuya kita nga gamiton ini tungod daw tigulang pamatian.

Wala sang lantipan diri sa South Cotabato. Sa Iloilo yara ang bantog nga hubon Sumakwelan kon sa diin nagabalhag sang mga lantipulong, kapulongan kag mga lantipan. Nagahatag man sila sang libre nga mga worksyap, seminar tuhoy sa pinulongan. Kalabanan madamu ang wala nakahibalo sang kinalain sang sang kag sing, lang kag lamang, tungod kag bangod. Man nagdabong lang ang Hiligaynon sang probinsiya sa tabang sang mga mabakod man nga pulong sang mga kaiping nga kaprobinsyahanan rason kon ngaa sayon lang sa mga tawo diri ang makahangup sang Kinaray-a, Sebwano, Blaan, Tboli kgbp.

Tungod may nagkalainlain nga digri nga ginapakita ang tagsa ka pulong paagi sa virtud sang pag-adopt sang mga tinaga gikan sa isa ka tinaga, nangin kotrobersya ini sanglit sa konsepto nga kon ang pulong masamay sa isa pa ka pulong, mahimo ini nga makita kag mangin makahulogan base sa sahi, kalikasan, kag sa bug-os sa lawas sang pulong. Tubtob subung, ginadebatehan gihapon ini sang mga iskolar, kon ano ang mangin katawagan sini nga maglain sa iban pa nga mekanismo subong sang pagbalhin sang koda (code switching), substrata, kag leksikal nga panghulam (lexical borrowing).

NGAA AWKWARD PAMATIAN SA SOUTH COTABATO ANG HILIGAYNON SANG WEST VISAYAS?

'Awkward', causing or feeling embarassment or inconvenient ' (Merriam Webster), kon pamatian sang mga taga-South Cotabato ang Hiligaynon sang mga taga-West Visayas (sa matuod lang). Sa akon pagbinagbinag, isa lang ang kabangdanan sini, amo ang: una, nahamtangan kag maragtas sang ginhalinan nga lugar.

Bag-o magdangat sa pagpahangup sang rason, may isa pa ka butang nga akon ginakaham-utan. Kon estoryahan ang tono sang mga Ilonggo, indi subong sa mga taga-Iloilo ang tono sang mga Ilonggo diri sa South Cotabato. Wala nagabaludbalod ang tono diri. Nungka nangin matawhay nga humbak ang dila sang mga pumuluyo diri. Suno sa mga taga-Iloilo, daw sonata sang soul diva nga umalamba ang ila baba kon mag-estorya. Diri sa South Cotabato, kon indi sonata sang soul diva nga umalamba, mahambal mo gid nga sonata nga libagon. Libagon na, daw may daguob pa ni Condorilla! Daw mangaon sang tawo kon mag-estorya ang Ilonggo ang South Cotabato. Malayu sa Iloilo! Daw hambug nga tinuga nga nakabakal sang isa ka gatos nga baroto!

Isa ina sa daku nga kinalain. Nagbuhat sang kaugalingon nga nawong ang mga Ilonggo sang South Cotabato ukon bug-os nga Region XII sa West Visayas. 

Bisan may mga kinalain, Hiligaynon sa gihapon ini, magkatuhay sa gihapon sa idalom sang bunghay sang mga Visayan nga pulong. 

May kasugpon pa...

TUHOY SA TAGSULAT

ADRIAN PETE MEDINA PREGONIR

Manunolat sa pulong Hiligaynon, Filipino kag Bisaya si Adrian Medina Pregonir nga naggikan sa Banga, South Cotabato. Sya ang awtor sang zine nga, Erotika Handumanan, kag  Hiligaynon Poetry Easy Recipes, mga hut-ong sang binalaybay nga nasulat sa Filipino, Hiligaynon kag gay language. Nagdaog sya sa Kasingkasing Press Prize for Hiligaynon Flash Fiction nga natitulohan, Ang Maambong nga Lalaki, kag ang iya salaysay nga May Katotohanan Pa Pala nagdaog sa Palanca Awards for Literature sa salaysay kabataan.